Upat na lang ka adlaw. Mayo 28 na. Biyernes. Matapos na ang klase. Sugod na sab ug kompyut para sa final nga grado.
Patapos na ang usa ka tuig nga klase. Lahi nga tuig. Tuig nga puno sa sorpresa ug kabalaka. Anaa ang panagsagol sa kahinam ug kawalay-gana, sa pagtoo ug kahadlok, sa pagkamamugnaon ug pagkaluya, sa paglahutay ug pagduhaduha.
Tuig sab sa pagpamalandong, sa pag-atubang sa kaniadto buot talikdan ug kalimtan, sa pagtimbang-timbang, sa pagkamatngon sa kabililhon niadtong daw sayon lang ug di angay’ng tagdon, sa pagdawat nga ang kamatayon anaa naghuwat na ug nga ang atong gipangpanday, giatiman, gidepensahan ug gitohoang kanus-a man dili kaduhaduhaan ni mapukan tungod kay “naandan,” apan sa pagkakaron nagkaanam ug katumpag, katunaw, kalusaw ug kahanaw.
Tuig nga asa ang kanhing gitohoang lig-on, kusgan ug gamhanan karon na-expose nga aduna sab diay kahuyangan. Nga ang inanay nga pagkatiphag dili tungod una sa unsa mang hinungdan, kon dili nagagikan mismo sa sulod, sa dughan, sa taguangkan. Ug dili artipisyal ni taphaw, tapsing-tapsing o lebel sa panit lamang, kondili nagagikan sa kinauyukan, sa kinahiladman, natural, organiko ug dili ingog tungod kay adunay bastang mingpuswit na lamang hinungdan sa kapalpakan, sa dili pagpanigurado o liki sa usa ka bahin lang. Ang pagkahimugso lantawon dili ingog bahin, bunga o tungod sa katuyuan, kon dili sabton kauban ug dili malugting kabahin sa pagkawala, ang pagkaanaa sa pagkatibuok isip kambal, igsoon, kauban ug higala sa pagkabungkag. Mamahimong ang pangutanang, alang sa unsa ug kang kinsa, pobre ra kaayo aron hibaw-an ug siplatan kini siya. Mamahimong sa pagkakaron paigo na lamang una sa pagtugot, pagdawat kay unsa mang handum ug pagdahum nga pugngan, dakpon, hunungon, mouli ra gihapon sa “kinaugalingon” (natural) nga pagkabadbad sa unsa mang nagahingalan ug nagagapos kaniya. Sa akong panglantaw, nan, tuig sab kini, sa pagbag-o.
Tuig sab nga ming-inat pa gayod ang pako sa siyensya. Ug daw sa pagkangilngig nga mahagbong sa ideyolohiya ang panag-uban sa siyensiya, pulitika ug ekonomiya ug nga niana lamang nga lente masabot ang dagan sa kinabuhi: personal ug sosyal. Matud pa ug pahimangno sa uban, ania na sab ang panahon nga ang tanan daw sabton ilalom sa “gaze of science.” Nga ang virus ug apil na ang kalabutan niini sa katawhan ug kinaiyahan masabot ug sabton lamang diha sa lagdong sa medisina, ug dili kaha hibaw-an kini nga usa ka puro pulitikanhong isyu lang o dili gani ekonomikanhong “phenomenon” lamang. Anaa sab ang pagkusog pa gayod sa hawid o kumot sa balaod, ginasabot nga aduna na kini kaugalingong kinabuhi ug daghan sab ang nagapabuhi ni ug gisustener og gimentena niini. Tuig anaa ang pandemya sa virus ug epidemya sa kahadlok.
Tuig nga ang pagtoon namahimong komplikado tungod sab sa daghang “medium.” Daghang sangitan, daghang agianan nga daw sa tubig bisan tuod ug kusog pero tungod sa daghang tubo nga nagkadaiya ang gitas-on, gidak-on apil na ang tendensiyang mabuslot tungod sa “pressure,” ang moabot, mahagbong sa sudlanan, sa panaksan, tulo na lamang. Ug dili ingon nga buhat ni sa abtanan o gamâ sa tigdawat o ihagbong nga basulonon ang gigikanan o di kaha ang agianan.
Komplikado. Pero dili ingog basta ihagbong na lang sa pagsabot nga “komplikasyon” susama sa balatian kondili komplikado nga nag-awhag sa pag-ila, sa pagdawat sa pagkadaiya sa elemento, “variables” ug ang kalambigitan ug panaglambigit niini. “Complexity” nga nagmabdos sab ug dili matagna ug wa damhang mga posibilidad.
Alang kanako kining tuiga uban sa mga panghitabo nga nakapakurat sa tanan, nag-awhag sa mas matukion, mapamalandungon ug malangkubong panglantaw. Anaa ang awhag sa pag-ila sa panaglambigit, sa “organikong” dinamismo sa kada-elemento (kung anaa man ugaling ning butanga) nga ang kinabuhi dili lang tingali ihagbong sa hisgutanang “survival” ug “kinaugalingong paglahutay.”
Kagahapon nagsugod ang final examination. Ug sa unang higayon sa akong kinabuhi isip magtutudlo,nakapasiugda ug virtual oral examination. Dili nako ma-imagine ang tension, ang kabalaka sa bahin sa mga nagatuon ilabi na kung maputol ang “internet connection.” Apil na niini mamahimo ang bag-ong bayhon, bag-ong "identity" nga resulta sa sistema.
Sa unang higayon akong gihangyo apil sugo ang akong mga estudyante nga maggamit ug blindfold aron dili matintal magbasa sa answer sa monitor human konsultaha kung komportable ba sab sila. Ang uban nag-ingon, "ang among nawong morag susama nianang makit-an sa tv nga dagway sa "terorista," ang uban daw susama nianang sa "Bird Box" nga pelikula.
Kabalaka, problema nga kaniadto wala nasinati sa sistema sa pagpanudlo, nga wala maagihi sa pipilang nagtudlo sa pagkakaron nga usahay daw sayon rang moingon, “maningkamot siya eh, maging resourceful ug creative ang estudyante.” Tuod man aduna sab nay pinisik sa “kamatuoran,” pero ang pangutana, ato ba gyod nasudlan ug tinuorayng naubanan sila sa ilang kahimtang?
"Education isn't about the ability to remember and repeat, in which people study to pass exams, and teach others to pass exams, but nobody knows anything. It is the ability to learn from experience, to think, solve problems, and use our knowledge to adapt to new situations." - Richard Feynman