Tan-aw nako. (Unang bahin)
Ang kasinatian sa matag pamilya niining giingong "lockdown" dili gayod managsama.
Ang uban mamahimong dili mahimutang, tingali kay ang mismong puloy-anan o balay wala may paigong espasyo o lugar. Sa laktod nga pagkasulti, naghuot tungod kay gamay ang balay. Dugang pa niini ang kaigang ilabi na kay dili paigo nga makapabugnaw kung aduna man ang tinulo sa ulan.
Ang uban mamahimong nag-alingasa. Sa kinahiladman sa kaugalingon anaa ang pagsumpakiay sa hunahuna ug sa gibati duyogan pa gayod sa dili masabtang mga balatian. Sa unang higayon, kung sa pinulungang Ilonggo pa, “yadtong indi makapahimuyong” karon napugos nga magpundo, maglingkod ug magkinatulog. Dili nako malikayang mahunahunaan ang akong amahan nga usa ka mag-uuma nga ang kanunayng “mantra” mao nga “magluya o magsakit ko kon indi makaobra.” Daw may pagkaGerman diay akong Tatay. Kay matud pa, ang mga German nagatuo sa panultihong: “Rast ich, so rost ich.” Kung sa iningles pa, “When I rest, I rust.” Nakahinumdom ko sa usa ka pilosopiya sa usa ka saop (tenant). Matud pa niya, inig makaharvest na siya ug human na niya mabayaran ang tanang utang, magluya kuno siya. Walay ganang ilihok ni ibangon. Busa, ingon niya, kung duna may mosuroy nga magpautang sa ilang barrio, makaldero man kini o imahe ba kaha sa Sto. Niṅo, mangutang siya. Kay tuo sab siya sa panglantaw nga, “maayo ning adunay utang kay magkugi tag paningkamot kay duna man tay apasong bayaran.” Magluya kung walay utang. Dugang pa, kung may utang pasabot nga ikaw diay sab masaligan. Unya kay lockdown man, mag-unsa na lang siya ug ang iyang utang? Bitaw, sa pamalandong nako, ang iyang panglantaw ug batasan, produkto, bunga o naumol diha sa gidak-an niyang sistema.
Ang uban mamahimong dili mahimutang kay sa kasamtangan nakasinati sa dili mapakgang ginaingong "domestic violence" o nagkadaiyang matang sa pagpangabuso, nga tingali ikaw ug ako wala lang gayod nahisayod. Kay gawas sa panultihong "family matter" man kana ug "ayaw panghilabot kay wala man ka hilabti," naa pa gayod ang "social ug personal distancing." Mas lisod ni nga klase sa kaalimuot. Kay daw paminaw sa mga nanagpuyo anaa sila sa pantyon, matag karon ug unya nagahuot ang dughan nga daw anaa ka sulod sa lungon.
Walay ni isa kanato nga nakapangandam gayod niining panghitaboa. Gawas nga walay magamit nga kaugalingong kwarta para sa panginahanglanon sa pamilya, dili pod malilong nga dili gayod paigo ang hinabang sa LGU o gobyerno kay lagi dili man sab bastante ang pundo. Halimbawa, duna koy nakaestorya nga usa ka inahan ug edaran na siya. Matud pa niya, pulo sila ka buok nga nanagpuyo sulod sa ilang balay. Daghang mga gagmayng bata. Ang tulo ka kilong bugas, matud pa niya pila lang ka lung-agan. Ug kon magsalig siya sa hinabang, kanus-a na sab moabot ang sunod nga “wave”? Busa matud pa niya kinahanglan nga mangita gayod silag panginabuhian sa ngalan sa survival. Aduna sab ko naestorya nga usa ka amahan nga matud pa niya, halos nahurot na sa iyang mga silingan ug suroy ang creek pangitag “tangkong aron dunay sud-anon”. Nakahinumdom sab ko sa gipaabot sa usa ka batan-on niadtong paglabay pa lang sa pipila ka adlaw sa lockdown. Matud pa niya nga sa ilang baybayon halos nahurot nag-ukab ang mga bato pangitag kinhason aron sud-anon. Ingon siya, “ambot ani basig bato na sa dili madugay ang among lung-agon.”
Niini nga kalisod, ang labi gayong naigo ug nagpait mao ang kabus. Unsa mang matang sa kaalaut – kalamidad, epidemya, giyera ug uban pa, ang maglukdo gyod sa kabug-at sa krus mao ang mga kabus.